چرا تلاش‌های نظام اندیشگاهی در راستای حل‌مسئله، کم اثر است؟
برگرفته از کارگاه آموزشی «نگاهی به سطوح حل مسائل کشور»، که به همت اندیشکده‌ی «شفافیت برای ایران» در خانه اندیشه ورزان بهتاریخ ۴ خرداد ۱۴۰۱ با حضور دکتر مهدی ثنایی، مشاور رئیس سازمان اداری و استخدامی در ارتقای سلامت و مشارکت خبرگانی و مردمی، برگزار شده است.
سطوح حل مسئله
برای معضلات و مسائل کشور، در هفت سطح می‌توان در نظر گرفت که در امتداد یکدیگر قرار گرفته‌اند.
حل مسئله در سطوح بیرونی، زودبازده اما کم‌اثر است؛ ولی هرچه در لایه‌ها عمیق‌تر می‌شویم، نتایج دیر بازده‌تر اما ماندگار و پرثمرتر می‌شوند.
برای درک بهتر، حل مسئله در این هفت لایه برای دو معضل آلودگی هوا و نظام سلامت، بررسی می‌شود.
لایه‌ی اول: رفع عوارض
در این لایه، عوارض مشکلات در کوتاه‌ترین زمان ممکن رفع می‌شود.
نقطه‌ی درد و درمان در اینجا بسیار نزدیک به هم هستند.
آلودگی هوا در این لایه، با اجرای طرح زوج و فرد از درب منزل، در کوتاه مدت التیام می‌یابد.
در نظام سلامت نیز با اختصاص بودجه و ارز، داروی خارجی تأمین می‌شود و مشکل برطرف می‌شود.
این رویکرد دچار چالش‌هایی‌است:
- انفعالی و کوتاه مدت است؛
- عارضه محور است؛
- به موضوعات رویکردی سیاسی دارد؛
- درمان محور است و انبوهی از اقتصادهای مبتنی بر درمان را شکل می‌دهد؛
- فرد محور است.
لایه‌ی دوم: سیاست‌گذاری سخت و صنعتی
مسائل در این سطح با وارد کردن یا تولید فناوری‌های جدید و صنعتی حل می‌شود.
آلودگی هوا در این سطح با گوگرد زدایی از بنزین، نصب فیلتر بر روی اگزوز و تولید خودرو برقی درمان می‌شود. در نظام سلامت نیز با سرمایهگذاری برای حوزه‌ی تولید دارو و تجهیزات پزشکی و ساخت بیمارستان‌های دولتی، مشکل برطرف می‌شود.
چالش‌های این رویکرد عبارت است از:
- رویکرد بودجه محور به حل مسئله؛ مناسب فصل بهار!
- دام اقتصاد سیاسی پول‌های نفتی (دوپینگ)
- کم توجهی به نقش متولیان و بازیگران
- کم توجهی به فعال کردن ظرفیت‌های غیرفعال
- گاهی اساساً نیازی به فناوری نیست.
لایه‌ی سوم: سیاست‌گذاری، سازوکاری و نرم
راه حل‌ها در این مرحله با مطالعه برای روی علل و عوامل مشکلات طراحی می‌شود.
بعد از طراحی، متقاعدسازی بخش اجرایی کشور دنبال می‌شود.
آلودگی هوا در این لایه، با استانداردگذاری در پسماند کارخانه‌ها و سنجش آلایندگی و اطلاع رسانی بهبود می‌یابد. در نظام سلامت نیز طرحپزشک خانواده، سامانه‌ی «نسخه و دارو» و تنظیم گری توسعه بیمارستان‌های خصوصی، راه حل مشکلات است.
این دو لایه دو چالش اصلی دارد:
- قواعد رفتار بازیگران، فراتر از دغدغه‌های ماست!
- بازیگران مبتنی بر منافعشان رفتار می‌کنند نه راهِ‌حل ما!
لایه‌ی چهارم: تحلیل ذی‌نفعان و اقتصاد
بیشینه کردن منافع بازیگران در جهت بروز رفتار مطلوب، هدف اصلی این لایه است.
اسقاط خودروی فرسوده در ازای مجوز واردات خودرو برای کاهش آلودگی هوا و اقتصادی کردن سلامتی به جای اقتصادی بودن بیماری، برایرفع مشکلات نظام سلامت در این لایه انجام می‌شود.
در این لایه، چالش‌ها از این قرار است:
- تضمینی نیست که پیشنهاد سیاستی در دستور کار مجلس قرار گیرد و با همان جزئیات و در زمان لازم تصویب شود.
- تضمینی نیست که پیشنهاد سیاستی درست فهم شود، مورد موافقت قرار گیرد و به طور صحیح اجرا شود.
- تضمینی نیست تصمیم مدیران به تصمیم بدنه‌ای اجرایی تبدیل شود و همچنین بدنه‌ی اجرایی، توان همراهی لازم را داشته باشد.
لایه‌ی پنجم: نهادهای اقتصادی
در این لایه تلاش بر استقرار و بهبود زیرساخت‌ها و نهادهای اقتصادی است. نهادهایی که به صورت فراحوزه‌ای در موضوعات مختلف اجتماعیتأثیرگذارند. نظام مجوزها، نظام مالیاتی، نظامات بیمه و تأمین اجتماعی، قوانین ضد انحصار و ضد دامپینگ، کیفیت بازارهای تأمین مالی و… در این لایه بررسی می‌شوند.
آلودگی هوا در این لایه، با اصلاح قوانین مربوط به رشد کارخانجات و تولید آلاینده‌ها کنترل می‌شود و در نظام سلامت، با اصلاح ساختار نظامبیمه، مسائل مرتفع می‌شود؛ اما دو پرسش اصلی در اینجا مطرح است:
- نهادهای اقتصادی چطور و توسط چه کسی ایجاد می‌شود؟
- آیا به نقش اساسی دولت در ایجاد و توسعه آنها کم توجهی کرده‌ایم؟
لایه‌ی ششم: نهادهای سیاسی و اداری
زیرساخت‌های اقتصادی اصلاح نمی‌شوند مادامی که نهادهای اداری سیاسی کشور تغییر نداشته باشند.
مدیریت تعارض منافع، شفافیت، مدل انتخابات و تأمین مالی آن، مشارکتی و باز بودن حکمرانی، رفع تبعیض و رانت و … از جمله مسائل اینلایه هستند که زیربنای حل مشکلات کشور به شمار می‌آیند.
در این لایه، آلودگی هوا با انتشار آمارهای جزئی و دقیق و آسیب‌های نظام سلامت با تقویت اتوماسیون و فناوری اطلاعات درمان می‌شود. امااین لایه نیز با یک پرسش اصلی رو به رو است:
چرا نهادهای سیاسی–اداری در کشورهای مختلف تا این حد متفاوت‌اند؟
لایه‌ی هفتم: نهادهای اجتماعی و فرهنگی
عمیق‌ترین لایه‌ی حل مسئله، ارتقای ظرفیت‌های فرهنگی–اجتماعی جامعه است.
حکمرانی از دل فرهنگ و تاریخ و جامعه می‌جوشد و این ظرفیت‌های فرهنگی–اجتماعی با یکدیگر هم‌افزایی دارند. در این سطح، جامعه با اینمسائل اساسی مواجه است:
- کسب و کار ارزش است یا مذموم؟
- مبنای رفتارهای اجتماعی، صداقت و اعتماد است یا دروغگویی؟
- تلاش و پشتکار یا تنبلی و راحت‌طلبی؟
- فرهنگ پنهان‌کاری و محرمانگی یا به اشتراک‌گذاری؟
- درونی دیدن ریشه مشکلات یا فرافکنی؟
- فرهنگ محرمانگی و پنهان‌کاری یا به اشتراک‌گذاری؟
- دولت مسئول همه چیز است یا مردم؟
- ولخرجی و تجمل یا صرفه‌جویی و قناعت؟
در این لایه معضل آلودگی هوا با جایگزینی استفاده از وسایل نقلیه عمومی به جای وسایل شخصی و نظام سلامت با اصطلاح سبک زندگی،خوراک و برنامه روزانه ورزش مرتفع می‌شود.
