مروری بر سیاست‌های انرژی جمهوری اسلامی ایران از دریچه نقد طرح «سهمیه‌بندی بنزین بر اساس کد ملی»
طرح اختصاص سهمیه بنزین به کد ملی، فرصت مناسبی برای بازاندیشی در «مسئله بنزین ایرانی» و فاصله‌گرفتن از باورهای رایج و صورت‌بندی‌های دم‌دستی است. این طرح، فرصت یک سلوک نظری برای همه مخاطبان «مسئله بنزین ایرانی» فراهم می‌کند که طعم اندیشه‌ورزی در یک امر پیچیده اجتماعی را بچشند و در تجربه ذهنی نوآوری سیاستی طراحان شریک شوند. اگرچه این طرح، ماهیت واکنشی و جبرانی دارد و درصدد رفع‌ورجوع یک خطای سیاستی مزمن در شاکله جمعی ایرانی است، اما به‌اندازه کافی جذاب و نوآورانه است که در تاریخ سیاست‌گذاری ایرانی ماندگار شود و سالیان سال نقل مجالس و محافل عام و خاص باشد.این طرح چه در مرحله عمل به اجرا گذاشته شود یا در مرحله نظر باقی بماند، هرگز مسکوت نخواهد شد و آیندگان بیش از گذشتگان درباره آن سخن خواهند گفت.
اما همه این فضایل و مناقب، تا زمانی است که طرح در مرحله نظر باقی بماند و پا به عرصه عمل نگذارد! نقطه کور مهم این طرح در تحلیل حساسیت برندگان و بازندگان است. این نقطه کور به‌قدری هول‌ناک است که فرصت را به طرح نقطه کور مهم‌تر یعنی خلع ید دولت از مسئولیت در قبال انفال را نمی‌دهد. هم‌چنان که طراحان سیاست تثبیت قیمت‌ها، دست‌رسی به بنزین ارزان و فراوان را مفروض گرفته بودند و دولت را تنها مزاحمی می‌انگاشتند که بر سر گردنه زنجیره ارزش بنزین نشسته و با‌ج‌گیری می‌کند.
خلاقیت نظری این طرح باعث شده که این فرض خام‌دستانه از چشم نقادان پنهان بماند. شگفتا که جایگاه دولت در هر دو طرح به‌گونه‌ای حیرت‌انگیز مشابهت دارد. «این طرح» هم مانند «آن طرح» درصدد رفع مزاحمت دولت است و می‌خواهد مردم را به صحنه بیاورد تا مانع شرارت دولت شوند. هر دو طرح پاسخ نمی‌دهند که به مردم چه ربطی دارد که بنزین از کجا و به چه قیمتی تهیه می‌شود و با چه هزینه فرصتی به پمپ بنزین‌ها می‌رسد؟ در «این طرح» هم مانند «آن طرح» بنزین هم‌چنان حق مسلمی است که باید توسط دولت ادا شود.
اساسا نقطه کور اول فرصت طرح نقطه کور دوم را نمی‌دهد. به‌بیان‌دیگر ناکامی طرح در تحلیل حساسیت بازندگان و برندگان به‌قدری فاحش و چشم‌گیر است که نقطه کور مهم‌تر یعنی خلع ید از دولت، دربرابر آن رنگ می‌بازد. استمرار طولانی‌مدت طرح تثبیت قیمت بنزین چه موالید ناقص‌الخلقه‌ای را وارد جهان‌های ذهنی و عینی ایرانیان ساخته است: افزایش تصاعدی فاصله منزل تا محل کار، تردد روزانه از حومه‌‌ها تا کلان‌شهرها با خودروی شخصی،رشد انفجاری تاکسی اینترنتی در عرضه و تقاضا، عقب‌افتادگی هول‌ناک حمل‌ونقل عمومی، تعطیلی طرح‌های R&D کاهش مصرف بنزین،استمرار تولید خودروهای پرمصرف.
نقطه کور اول، ساده‌انگاشتن این پیامدهای ناخواسته و نادیده‌گرفتن این موالید ناقص‌الخلقه‌ای است که هرروز و هردم در کار زادوولد و بازتولیدند. البته از حق نباید گذشت که «این طرح» در ایجاد بصیرت نظری نسبت به آینده بسیار موفق است؛ چراکه می‌خواهد با تحریک نیروی خفته برندگان شجره خبیثه را برکند:
تو که می‌گویی که فردا این بدان/که به هر روزی که می‌آید زمان
آن درخت بد جوان‌تر می‌شود/وین کَنَنده پیر و مضطر می‌شود
خاربُن در قوت و برخاستن/خارکن در پیری و در کاستن
خاربُن هرروز و هردوم سبزوتَر/خارکن هر روز زار و خنک‌تر
او جوان‌تر می‌شود، تو پیرتر/زود باش و روزگار خود مبر
البته استعاره مولانا به‌همان اندازه که در سلوک نظری راه‌گشاست، در سلوک عملی، آن هم در امر سیاست‌گذاری مسئله بغرنجی مانند بنزین، می‌تواند ره‌زن باشد. چراکه در ماجرای بنزین، خاربن فقط «خوی بد» نیست، بلکه «خود زندگی» میلیون‌ها ایرانی است که طی دو دهه به این شکل درآمده است. آیا با شوراندن نیمی از مردم علیه نیمی دیگر، می‌توان این خاربن را از میان برداشت؟ فرض کنیم که «این طرح» اجرا شد و برندگان خود را به میدان آورد تا «حق مسلم» خود را طلب کنند، فردای ماجرای «این طرح»، «دولت خلع یدشده» می‌ماند و ۲ گروه مطالبه‌گر: نیمه بازندگان «زندگی ازدست‌رفته» خود را از دولت خلع یدشده طلب می‌کنند و نیمه برندگان «حق مسلم پایمال‌شده» را اگر این دِربی با نتیجه مساوی به پایان رسیده بود، حداقل صندلی‌های استادیوم و اتوبوس‌های بین‌راه سالم می‌ماندند. اما تفاوت میان جهان بازندگان و برندگان، تفاوت میان تصاعد هندسی و حسابی است: حسرت و حرمان بازندگان با تصاعد هندسی ضریب می‌گیرد و شادی و سرخوشی برندگان با تصاعد حسابی افزوده می‌شود.
خانه اندیشه‌ورزان در شماره نخست ویژه‌نامه «نقد سیاست» (فصلنامه «جامعه اندیشکده‌ها»)، از دریچه نقد طرح «سهمیه‌بندی بر اساس کد ملی» به مرور سیاست‌های انرژی در ایران پرداخته است و تداوم برخی خطاهای سیاستی از پهلوی دوم تا امروز را به بحث و بررسی صاحب‌نظران گذاشته است.
آنچه در این شماره می‌خوانید:
- در جست‌وجوی عدالتدرآمدی بر سهمیه‌بندی
- رجعت به مقام برنامه‌ریزیمسئله بنزین؛ رهیافت‌هایی از علوم انسانی و اجتماعی
- عامل مکنت و نکبت دولتبنزین؛ نمونه تراز سیاست‌گذاری انرژی
- تعارفات اقتصاد متعارفقیمت‌گذاری بنزین و سیاست‌گذاری‌های اقتصادی
- پروای تسهیمیارانه انرژی و مسئله انفال
با آثار و گفتاری از:
دکتر علی ملکی، دکتر حمیدرضا فرتوک‌زاده، دکتر حبیب‌اله ظفریان، دکتر علی نصیری‌اقدم، دکتر مرتضی زمانیان، دکتر محسن یزدان‌پناه، دکتر رویا خوشنویس، دکتر اسماعیل نوده فراهانی، دکتر سعید سیدحسین‌زاده، مهندس معین احمدی، حجت‌الاسلام یاسر حاجی‌پور
