گزارش مختصر از جلسه با دو نفر از اندیشمندان تونس

دکتر توفیق بن عامر استاد دانشگاه تونس از نویسندگان و همکاران اندیشکده مومنون بلاحدود و از مسئولین سابق در وزارت فرهنگ تونس است. وی آثار متعددی به چاپ رسانده است از جمله «التجربه الدینیه بین الوحده و التنوع» «التصرف الاسلامی الی القرن السادس الهجری» و «دراسات فی الزهد و التصوف». دکتر الهذیلی منصر نیز استاد دانشگاه قیروان تونس و از پژوهشگران حوزه تصوف و انقلاب اسلامی ایران است.

در این جلسه، موضوعات مختلف فکری فضای جهان اسلام مورد گفتگو قرار گرفت. رئوس مطالب مورد گفتگو در این جلسه، به شرح زیر است:

یکی از رئوس گفتگو، درباره تفاوت ماهیت انقلاب اسلامی ایران با دیگر انواع اسلام‌گرایی سده اخیر در جهان اسلام بود. از دیدگاه الهذیلی منصر، توفیق هر نسخه تمدنی بر اساس آثاری است که از آن بروز می‌کند. امروزه بسیاری از نسخه‌ها شکست خورده یا در آستانه شکست هستند، مثلا نسخه ملی‌گرایی، مارکسیسم و اسلام‌گرایی عربی تا حدودی شکست خورده و نسخه تمدنی غرب نیز در بحران فرورفته است. محل اصلی نزاع غرب با انقلاب اسلامی ایران، ارائه نسخه تمدنی با توفیق نسبی از طرف ایران است. تمامی منازعات و چالش‌های غرب با ایران مانند مسئله موشکی، هسته‌ای و … صرفا منازعات ظاهری هستند.

توفیق بن عامر، ایرانیان معاصر را در مرحله‌ی بنای تمدنی و صاحب تنها نسخه نسبتا موفقیت‌آمیز اسلام‌گرایی دانست. تحلیل وی از این موفقیت نسبی، گره‌خوردگی جریان اجتهاد با سیاست بود. امری که به طور کامل در فضای جهان عرب مفقود است؛ یعنی در جهان عرب، اجتهاد تحت حمایت حکومت‌ها قرار نگرفته و بلکه در تعارضات سرکوب شده است. توصیف توفیق بن عامر از اجتهاد، گره‌خوردگی عمیقی با مساله عرفان و تصوف دارد. از نگاه توفیق بن عامر، فرصت تاریخی‌ای که در ایران برای بروز اجتهادات عرفانی پیدا شد، اثر نهایی خود را در انقلاب اسلامی بروز داد.

الهذیلی منصر در ادامه این نشست نگاهی به تاریخ اندیشه در ایران انداخت. وی ایرانیان را مردمانی قدرتمند در عرصه «ترکیب و تألیف» دانست. ایرانیان تواسنته‌اند با مفاهیم قدرتمند عرفانی خود از قبیل خیر و شر، نور و ظلمت و … ترکیب سزاواری از نگاه شرق و غرب پدید آورند. حتی او تعابیری مثل «شیطان بزرگ» و … را نیز در راستای همین نگاه ارزیابی کرد. از دیدگاه الهذیلی منصر، غلبه نگاه عرفانی در اندیشه ایرانی، امری پررنگ بوده و فکر ایرانی همواره با مراتبی از خیال گره خورده است. عرفان و هنر، بیشتر در مقام ترکیب‌اند، چنانچه اثر هنری نیز عناصر مختلف را در خود تألیف می‌کند، اما عقل در مقام حدگذاری و فاصله‌گیری است. 

یکی از بحث‌های مهم در خوانش از انقلاب اسلامی، آن است که آیا انقلاب اسلامی با غلبه نگاه عرفانی صورت گرفت یا نگاه فقهی. نگاه برخی اندیشه‌ورزان آن بود که امام خمینی براساس نگاه فقهی و کلامی خود، مفاهیم محوری اندیشه خود یعنی ولایت فقیه را سامان داده است. در مقابل نگاه دو اندیشمند تونسی بود که نگاه عرفانی که وجه غالب و پررنگ اندیشه ایرانی دانستند. هذیلی منصر به این جمله از امام خمینی استناد می‌کرد که در دوران تبعید گفته بود: «ما به همه نشان خواهیم داد که قوانین روح بر قوانین عالم ماده غلبه خواهند کرد». از این‌جا بحث به خوانش معنوی از اسلام ایرانی (متأثر از نگاه هانری کربن) کشیده شد و بحث مفصلی که در این باره شکل گرفت.