نشست «بازتاب واقعه‌ی عاشورا در منابع متقدم شیعه و اهل سنت»
این رویداد با همکاری گروه تراث و خانه اندیشه‌ورزان در تاریخ ۲۲ مرداد ۱۴۰۱، برگزار شد.
با حضور:
دکتر سعید طاووسی مسرور؛ عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی و پژوهشگر تاریخ تشیع
دکتر محمود مطهری‌نیا؛ هیئت‌علمی گروه معارف دانشگاه علوم‌پزشکی تهران و پژوهشگر تاریخ اسلام
دکتر سعید طاووسی مسرور؛ عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی و پژوهشگر تاریخ تشیع:
بحثی که امروز داریم در مورد انعکاس واقعه عاشورا در مقاتل متقدم شیعه و سنی است.
بحثی که مطرح میشه اینه که فاصله‌ی مقتل نگاری با واقعه‌ی عاشورا چه‌قدر است؟
معمولا می‌گویند که اولین مقتل باقی‌مانده از ابومخنف است، وی متوفی سال ۱۵۷ می‌باشد و عاشورا ابتدای سال ۶۱ رخ داده است و حدود صد سال فاصله این میان است.
چه کسی دیده؟ چه کسی شنیده؟ چه کسی گفته؟ چه کسی ثبت کرده؟
کسانی که طراحی شبهه می‌کنند، واقعا هنرمند هستند.
مثلا موردی که عرض کردم ابومخنف کتاب را سال آخر عمر که ننوشته! اواسط عمرش حدود سال ۱۱۶ شاید نوشته باشد که حدود پنجاه سال فاصله است.
اصلا چه کسی گفته ابومخنف اولین مقتل نگار است و گزارشات را ثبت کرده است؟
مقاتل پیش از ابومخنف هم داریم که تنها اطلاعاتی از آن به ما رسیده است. از قدیمی‌ترین مقاتل، مقتل قاسم بن اصبغ بن نباته مجاشعی، که پسر یکی از اصحاب خاص امیرالمؤمنین(ع) بوده است. که روایاتی از مقتل وی در تاریخ طبری موجود است. هم دوره با او یا حتی پیش از او، مقتل جابربن یزید جعفی،شاگرد امام باقر و امام صادق و متوفی سال ۱۲۸، را داریم که در روز عاشورا ده ساله بوده است و گزارشات متعددی از مقتل وی در شیعه و سنی به جای مانده است که از منابع مقاتل بعدی همچون هشام کلبی و نصر بن مزاحم منقری بوده است.
مقتلی از حصین بن عبدالرحمان سلمی کوفی روز عاشورا چهل ساله بوده است، لذا از جابر جعفی ده ساله نیز می‌تواند مهم‌تر باشد ولی در کوفه بوده است، یعنی وقایع کربلا را با یک واسطه و وقایع کوفه را بدون واسطه نقل می‌کند یعنی خود او شاهد عینی بود.
اشکالی که به بعضی روایات وارد می‌کنند پذیرفته نیست! مثلا زخم‌های بدن امام حسین را چه کسی شمرده است؟ اگر این مورد را دشمن یا راوی گفته است جای تأمل دارد، چرا که واقعا شمرده نشده است. اما معصوم خبر داده است! معصوم گفته بر پیکر پدر من این تعداد زخم بوده است، این مورد را نمی‌توانی منکر شوی مگر اینکه به اصل عصمت و وثاقت معصوم قائل نباشی.
در ابتدا هر فردی که مقتل می‌نوشت به صورت انحصاری نگارش می‌نمود، بعدها متوجه شدند که مقاتل کهن در معرض نابودی هستند، لذا نگارنده‌های بعدی ابتدا کتاب قبل از خود را به صورت کامل کپی می‌کردند و بعد به آن مواردی را اضافه می‌کردند. از نمونه‌های این سبک مقتل، هشام کلبی است که همان مقتل ابومخنف و اضافه‌هایی است. مقتل طبری چیزی جز مقتل هشام کلبی، عمّار دُهْنی و… و افزوده‌های اندکی از جاهای دیگر نیست. بنابراین مقاتل کهن از این پس به شکل نقل، حفظ شده‌اند.
تفاسیر متعددی مانند قمی، فرات کوفی و… موجود است، لذا ما در منابع عاشورایی شیعه و سنی باید تجدید نظری داشته باشیم و بتوانیم با نگاه جامع‌تری ببینیم.
دکتر محمود مطهری‌نیا؛ هیئت‌علمی گروه معارف دانشگاه علوم‌پزشکی تهران و پژوهشگر تاریخ اسلام:
ما در حال حاضر مقاطعی از تاریخ شیعه را داریم، نوع گزینش گزارش‌ها، گرایش‌هایی که وجود دارد، شرایط اجتماعی، این ها کاملا اثر گذار هستند که ما در محموعه داده‌هایی که در مقابل داریم سراغ کدام مورد برویم؟ و بعد کدام مورد پررنگ شود و یا دیده نشود؟
شرایط اجتماعی-سیاسی-فرهنگی روی گزینش ما نسبت به این‌ها و اساسا ما سراغ کدام منابع بریم و… کاملا اثرگذار است.
خیلی از منابع موجود است که صرفا از آن اسمی هست، که این صحابی، این شخصیت، این یار بزرگوار امام گزارش‌هایی را نوشته‌اند ولی فقط اسمشان را موجود داریم، اکثر اوقات احیای این‌ها ممکن نیست، اجمالا میدانیم که مقتلی با این ویژگی‌ها نوشته شده است.
ولی وقتی این آزادی را در نقطه‌ی مقابل برای اهل سنت می‌بینیم؛ گام اول: این‌ها را جمع‌آوری کنیم. گام دوم: کار تطبیقی جدی انجام شود که نقطه‌ی شروع نقل هرکدام از این گزارشات کجاست؟ و این امر را تیپ شخصیتی نویسنده و شرایط سیاسی و اجتماعی دوره و شهر و قوم و قبیله‌ای که این فرد در آن عضو بوده‌است، مشخص می‌کند. در نهایت با درکنارهم گذاشتن این موارد گزاره‌ها مورد توجه قرار می‌گیرند.
عبارت «ما رأیت الا جمیلا»، چه قدر ما برای مخاطب این عبارت را باز کردیم؟ چه‌قدر قادر بوده‌ایم از زاویه‌ی دید حضرت زینب(س) به ماجرا نگاه کرده و بگوییم چه‌طور می‌شود در همچین شرایطی، همچون جمله‌ای اصلا به ذهن انسان خطور کند؟ در روضه‌ها و مداحی‌ها این جمله شاید نقل بشود!
علیرغم اینکه فکر می‌کنیم درمورد عاشورا و کربلا خیلی نوشته شده، خیلی نوشته نشده است. اگر بگردیم مطالب تکراری را حذف کنیم، حجم مطالب غیرتکراری خیلی کم است.
منابع کهنی وجود دارد که دیده نشده، مورد توجه نیست که در آن‌ها گزارشات رافع ابهام دارد.
در لینک زیر می توانید ویدیوی کامل این رویداد را مشاهده کنید که بحث آماری در ارتباط با این که منابع و نویسندگان مختلف چه میزان به موضوع مقتل وارد شده‌اند، مطرح شده است.
